گفتگو با استاد حسن ناهیـــد

گفتگو با استاد حسن ناهیـــد

نواختن ساز نی مصداق کامل سهل ممتنع است

استاد حسن ناهید، یکی از نوازندگان برجسته این ساز است که پرده‌های ساز نی را با نت تطبیق داد و باعث تسهیل و تسریع روند آموزش این ساز شد . 

او که در شیراز به دنیا آمده است، نواختن نی را بدون استاد و با شنیدن صدای ساز استاد حسن کسایی آغاز کرد و بعد با آمدن به تهران و حضور در محضر استادان موسیقی ایران رفته‌رفته به یکی از استادان موسیقی ایران تبدیل شد . با او درباره چگونگی آغاز فعالیت در عرصه موسیقی و وضعیت نوازندگی نی گفتگویی کرده‌ایم که می‌خوانید .

 

شما در خانواده‌ای پرورش یافتید که اهل موسیقی نبودند. چه شد که در این فضا به موسیقی گرایش پیدا کردید و ساز نی را برگزیدید؟ 

ایام کودکی و نوجوانی‌ام را در شیراز گذراندم. در آن زمان ما حتی رادیو نداشتیم، یک روز که از مدرسه به خانه بازمی‌گشتم از رادیوی یکی از مغازه‌ها صدای نی استاد بزرگ، حسن کسایی را شنیدم و از همان زمان خیلی به این ساز دلبسته شدم. در آن دوران (سال 32)‌، ساز نی (که امروزه ما به آن نی هفت‌بند می‌گوییم)‌ تنها در اصفهان موجود بود و باید این ساز را از اصفهان تهیه می‌کردم. بالاخره به اصفهان رفتم و نی را خریدم. در زمان خرید دیدم فروشنده آن را مابین دندان‌هایش گذاشت و صدای تقریبا ناصافی هم از آن درآورد. به این ترتیب متوجه شدم که به این شیوه می‌توان صدای ساز را درآورد . 

با خرید نی به شیراز بازگشتم و در آنجا بدون هیچ استاد و معلمی که مرا در نواختن این ساز راهنمایی کند، با اشتیاق فراوان شروع به تمرین‌های خیلی جدی کردم؛ البته از سوی خانواده و بخصوص پدرم مخالفت‌هایی هم می‌شد، چراکه در آن زمان اگر کسی به دنبال موسیقی می‌رفت وجهه خوبی در اجتماع نداشت و به او لقب مطرب می‌دادند، اما گوش من بدهکار این حرف‌ها نبود و بشدت کار کردم تا این‌که سال 38 در اردویی که میان دانش‌آموزان کشور در رامسر برگزار ‌شد، اول شدم . 

به دنبال آن با یک گروه دیگر که سازهای دیگری می‌نواختند، به مدت 2 ماه به کشورهای اروپایی اعزام شدم. پس از بازگشت به تشویق مازیار پرتو، کارگردان خوب سینما به تهران آمدم و خوشبختانه در تهران با یک مرد باطینت به نام مهدی کمالیان، استاد سه‌تار و تار آشنا شدم. ایشان من را به خیلی از استادان آن زمان مثل مرحوم نورعلی خان برومند، اصغر بهاری، مرحوم سلیمان‌خان، امیر قاسمی و مرحوم سعدی هرمزی آشنا کردند و جلساتی در خدمت این استادان بودم. یک روز ایشان از من پرسیدند شما نت می‌دانید. من گفتم خیر، چون استادی در شیراز نبود که نت یاد بگیرم. گفتند من شما را خدمت استادی می‌برم که امیدوارم قبول کنند. او مرا خدمت استاد حسین دهلوی بردند و بالاخره استاد دهلوی با گرفتاری‌های زیادی که داشتند به خاطر کمالیان و علاقه زیاد خودم حدود 2 ماه و نیم الی 3 ماه به من درس دادند. پس از 3 ماه من را به استاد مرحوم نصرت‌الله گلپایگانی که در آن زمان یک ارکستر بزرگ ایرانی داشت معرفی کردند. من در کنار استادانی چون ظریف، اسماعیلی و دیگران نی زدم و از آن زمان عضو آن ارکستر شدم. پس از این جریان با استاد پایور آشنا شدم و به ارکستر ایشان و ارکستر کوچکی که به نام استادان داشتند، وارد شدم . 

شما فقط از رادیو با ساز نی آشنا شدید و اولین کسی بودید که ساز نی را در تلویزیون اجرا کردید؟ 

بله، چون آن موقع استاد کسایی در رادیو ساز می‌زدند و من به واسطه این رسانه نی را شناختم.البته اولین باری که نی را در تلویزیون نشان دادند، توسط من نواخته شد، چرا که آن زمان با ارکستر تلویزیون کار می‌کردم . 

من پس از همکاری با مرحوم گلپایگانی با مرحوم مهدی مفتاح کار کردم تا این‌که به مرحوم روح‌الله خالقی، معرفی و همکاری‌ام را با این هنرمند برجسته آغاز کردم.به طوری که ایشان وقتی در برنامه پژوهشی، سخنرانی داشتند من نیز قطعاتی را اجرا می‌کردم . 

چطور شد که به طور رسمی نوازندگی در رادیو را آغاز کردید؟ 

من با ارکسترهای مختلفی در رادیو همکاری داشتم، اما برای این‌که بتوانم از رادیو دستمزدی بگیرم باید در این رسانه 6 الی 7 دقیقه به صورت سولو اثری را ضبط کرده و سپس درخواست استخدام می‌کردم. یادم هست مرحوم خالقی زیر تقاضای استخدام من نوشتند ایشان علاوه بر این‌که نی خوب می‌نوازند نت هم خوب می‌دانند و چون برای اولین‌بار بود که روی یک ساز ایرانی انگشت سازی درست کرده بودم، دستمزد من را جلسه‌ای 100 تومان در نظر گرفتند و از همان زمان استخدام رادیو شدم . 

آیا با استاد حسن کسایی نیز کار کردید یا شاگردی ایشان را داشتید؟ 

نه متاسفانه. آن زمانی که من در شیراز بودم استاد در اصفهان زندگی می‌کردند و من با ایشان هیچ تماسی نداشتم. بعد هم که به تهران آمدم؛ ولی ‌گاهی خدمت ایشان می‌رسیدم و در برنامه‌هایی که توصیه می‌کردند، از جمله جشنواره‌ نی نوازان و... شرکت می‌کردم. در واقع به طور غیرمستقیم زیر نظر ایشان کار می‌کردم و به نوعی تمام کارهای من تحت تاثیر کارهای استاد کسایی است. من تنها نوازنده‌ نی بودم که در ارکسترها همکاری می‌کردم که از جمله این ارکسترها می‌توان به ارکستر گل‌ها، درویش، ارکستر اسدالله ملک، ارکستر حنانه، ارکستر بزرگ سازهای ملی و... اشاره کرد . 

شما یک‌سری تغییرات روی ساز نی انجام دادید. این تغییرات چه بوده‌اند و چقدر نیاز به اعمال آنها وجود داشت؟ 

مهم‌ترین کاری که من برای نی کردم، ایجاد انگشت‌گذاری خاص برای این ساز بود، چرا که با نی نمی‌توانیم کوک‌های مختلف را اجرا کنیم، در نتیجه باید از نی‌های مختلف در حین اجرا استفاده می‌شد که ملاک اصلی من کوتاه‌ترین نی به نام نی لاکوک است که می‌توان از آن در ارکستر هم استفاده کرد. البته نی یک نت پایین‌تر سل‌کوک و فاکوک است که از هر سه می‌توانیم بهره ببریم. به دنبال این تغییرات به فکرم رسید کلیدی برای نی بگذارم که این کلید 2 نت به وسعت اصوات نی اضافه می‌کرد. بعد که استاد دهلوی مرا به استاد ابراهیم قنبری مهر معرفی کردند، ایشان هم برای من کلید دیگری گذاشتند، اما دیگر این ساز نی نبود؛ چرا که بنده معتقدم خوبی نی به سادگی آن است، هر چند می‌توان با اضافه کردن سوراخ‌ها، کار نوازندگی را راحت‌تر کرد، اما اصل این است که خود نوازنده بتواند با یک سوراخ نی، اصوات مختلف را تولید کند . 

شما در ارکسترهای مختلف نی زدید و جزو هنرمندانی بودید که نی را وارد ارکستر کردید. این ساز چه جایگاهی در ارکسترهای آن زمان داشته و هم اکنون چه جایگاهی را به خود اختصاص داده است؟ 

آن زمان که من شروع به نی زدن کردم فقط استاد کسایی کار می‌کرد، ولی خوشبختانه امروز می‌بینم هزاران نفر به نوازندگان این ساز اضافه ‌شده‌اند، حتی خانم‌ها هم به نی علاقه‌مند شدند و این درحالی است که حدود 50 سال پیش تنها یک نوازنده نی وجود داشته و امروز هزاران نوازنده هست.من خودم آن موقع آرزو داشتم یک نوازنده نی را ببینم، ولی امروز نه‌تنها در تهران بلکه در بسیاری از استان‌ها نوازندگان نی زیادی هستند که این خود جای خوشحالی است . 

آخرین اجرای شما با ارکستر استاد مشکاتیان بود، تفاوت اجرا با ارکسترهای آن زمان و حال حاضر به چه صورت است؟ 

آن زمان استادانی مثل تهرانی، ‌محجوبی و دیگران بودند که وجودشان باعث می‌شد موسیقی ایران خودش را به آن جایگاهی که هم اکنون دارد، برساند. پس از آن هم یک نسل جوان‌تری مثل لطفی، علیزاده و دیگران آمدند که حضورشان موجب شد تفکر موسیقی تا حدی تغییر کند که البته کارهای زیبایی هم خلق شد که یکی از آن استادان نسل بعد، استاد مشکاتیان بودند و من نیز افتخار این را داشتم که در آلبوم‌ها و کنسرت‌های مختلف ایشان ازجمله آخرین اجرایشان در تالار بزرگ کشور شرکت داشته باشم. به نظر من، فقدان موزیسین‌هایی مثل مشکاتیان برای موسیقی فاجعه بزرگی است، چون به وجود آمدن استادی نظیر مشکاتیان حاصل بیش از 40 سال زحمت و کار است . 

فکر نمی‌کنید به خاطر وجود خواننده محوری در ارکسترها، سطح کار نوازندگان ارکستری نزول پیدا کرده است؟ 

بله، اصولا از زمان‌های گذشته، مثلا زمانی که استاد پایور ارکستری تشکیل دادند یا کنسرتی می‌گذاشتند اغلب در 2 بخش بی‌کلام و بدون خواننده و با کلام برنامه اجرا می‌‌کردند چرا که مردم باید عادت کنند تمام موسیقی، خواننده نیست و گوششان عادت کند به موسیقی بی‌کلام و از آن لذت ببرند.البته ناگفته نماند بخشی از جامعه ایران بشدت به دنبال این هستند که خواننده این گروه چه کسی است و متاسفانه اغلب تمام کار‌های گروهی به نام خواننده تمام می‌شود . 

استادان آواز با توجه به نامشان آیا روی کل ارکستر تاثیرگذار هستند؟ 

خیلی زیاد. زمانی که کاری با اجرای قدرتمند خواننده خوب مواجه می‌شود، خیلی بیشتر روی شنونده تاثیر می‌گذارد. به عقیده من، چند عامل از جمله آهنگ، ارکستر و رهبر و خواننده وجود دارد که یک آهنگ خوب را جاودانه می‌کند که البته در حال حاضر، چنین آثاری خیلی کم داریم . 

استادان نی‌نوازی 

نواختن ساز نی مصداق کامل سهل ممتنع است. ابتدا به دلیل شکل و ساختمانش بسیار ساده به نظر می‌آید، اما در ادامه هر هنرجوی بی‌حوصله‌ای را از خود می‌راند. این ساز پر رمز و راز به وسیله انتقال شفاهی تجربیات استاد به شاگرد تا امروز حفظ و شده و نوازندگان قابلی را به عالم موسیقی ایران و جهان معرفی کرده است . 

استاد صاحب سبکی که اواخر دوره قاجار اصول نواختن این ساز را پی نهاد، نایب اسدالله اصفهانی نام داشت که از او روایت شده است: من نی را از آغل گوسفندان به دربار پادشاه برده‌ام . 

یکی از شاگردان معتبر این استاد، مهدی نوایی بود که آموخته هایش را به نسل بعدی انتقال داد. او نیز به نوبه خود شاگردان بسیاری را تعلیم داد که نامدارترین آنان حسن کسایی است که ابداعات و ابتکارات فراوانی را در نی‌نوازی به‌وجود آورد وسبک بسیار منحصر به فردی را شکل داد و امروزه در شهر اصفهان سکونت دارد . کسایی هم شاگردان بسیاری را تربیت کرده که از آن میان باید به حسن ناهید اشاره کرد که در داخل و خارج از ایران شناخته شده است. از دیگر شاگردان کسایی، محمد موسوی است که با تکنوازی‌ها و همنوازی‌های بدیعش خود را در طراز استادان نامدار موسیقی قرار داده است. امروز شیوه نی‌نوازی به 2 گونه نایب اسدالله و کسایی تقسیم می‌شود و نوازندگانتوانمندی را در بر می‌گیرد که می‌توان حسین عمومی، جمشید عندلیبی و محمدعلی کیانی نژاد را نام برد .